اسلام دین دانش و عشق

بسم الله الرحمن الرحیم

مقدمه :

نوشته های حدیثی در ابتدا به صورت جزوه های کوچکی که مشتمل بر چند حدیث بود شکل گرفت . این نوشته ها دارای نظم  و موضوع بندی خاصی نبود و صرفا دارای چند حدیث در موضوعات خاص بود . به این جزوه ها اصل می گفتند زیرا از نوشته دیگری در نوشتن آنها استفاده نمی شد. شیخ مفید دوران تصنیف اصول چهارصد گانه را عصر امام علی علیه السلام تا امام عسکری علیه السلام ذکر کرده است.

با توجه به حجم کم و پراکندگی موضوعی روایات اصول ، برخی از محدثان در زمان ائمه کوشیدند تا با جمع آوری روایات یک موضوع خاص در مجموعه ای مستقل کار دسترسی به روایات را آسان سازند ، از این رو آثار متععدی با عنوان کتاب همچون کتاب الصلاة و امثال آن شکل گرفت .

در زمان امام کاظم و امام رضا علیهما السلام تا زمان غیبت صغری که ارتباط مستقیم با امامان به تدریج سخت تر میشد . عالمان شیعه به تدوین کتاب هایی که جامع احادیث در موضوعات مختلف بود روی آوردند که دسته بندی مناسب تر و تعداد روایت بیشتری را ثبت می کردند .

جوامع کتاب هایی هستند که احادیث در آنها به ترتیب باب های فقه گردآوری شده باشد .

متن مقاله

دسته بندی جوامع حدیثی :

الف- جوامع حدیثی متقدم که چهار عدد میباشند :

۱- ابوجعفر محمد بن یعقوب کلینی مولف کتاب الکافی (م 329 ق)

۲- ابوجعفر محمد بن علی بن بابویه ، شیخ صدوق مولف کتاب من لا یحضره الفقیه (م 381 ق)

۳- ابوجعفر محمد بن حسن طوسی مولف کتاب های تهذیب الاحکام و الاستبصار فی ما اختلف من الاخبار (م 460 ق)

ب- جوامع حدیثی متاخر که  سه عدد میباشند :

۱- محمد بن مرتضی ، ملا محسن فیض کاشانی مولف کتاب الوافی (م 1091 ق)

۲- محمد بن حسن ، شیخ حر عاملی مولف کتاب وسائل الشیعه (م 1104 ق)

۳- محمدباقر مجلسی مولف کتاب بحارالانوار (م 1110 ق) ...

بخش اول : معرفی جوامع حدیثی متقدم :

۱- محمد بن یعقوب کلینی و کتاب الکافی

ایشان ۲۰ سال از عمر خویش را در حال تلاش برای تدوین کتاب کافی کرد .

الکافی حدود ۱۶۰۰۰ حدیث دارد و در سه بخش اصلی تنظیم یافته است ۱- اصول ۲- فروع ۳- روضه .

اصول کافی شامل مباحث اعتقادی و اخلاقی است که در هشت بخش سامان یافته است ، کتاب العقل و الجهل ، کتاب فضل العلم ، کتاب التوحید ، کتاب الحجة ، کتاب الایمان و الکفر ، کتاب الدعا ، کتاب فضل القرآن ، کتاب العشرة

فروع کافی مختص به روایات فقهی است که اغلب مورد استفاده فقیهان است.

روضه کافی با ۵۹۷ حدیث شامل مباحث گوناگونی چون خطبه ها و نامه های ائمه علیهم السلام ، مواعظ و داستانها و مطالب تاریخی است و به دلیل همین تنوع موضوعی به روضه یعنی بوستان نامگذاری شده است .

مزایا و ویژگیها :

۱- نزدیک زمان و عصر حضور ائمه بوده است .

۲- جامعیت کتاب

۳- بیشتر بودن روایات آن نسبت به جوامع حدیثی متقدم دیگر و صحاح اهل سنت

۴- صرف ۲۰ سال وقت برای گردآوری و تدوین و پیرایش کتاب که همین امر موجب استحکام و دقت بیشتری در نقل اسناد و متون شده است

۵- ذکر کامل اسناد

۶- عنوان دهی دقیق ابواب با عناوین کوتاه و رسا

مهمترین شروح کافی : شرح اصول کافی اثر صدرالمتالهین ، مرآةالعقول محمدباقر مجلسی

۷- ویژگیهای مربوط به شیوه گزارش متن : ذکر نص حدیث و پرهیز از نقل به معنا ، عدم ذکر احادیث متعارض ، تقطیع متن در برخی موارد ، شرح و بیان برخی احادیث .

8- ویژگی های مربوط به شیوه گزارش سند احادیث: ذکر کامل سند تا معصوم جز در موارد اندک ، ذکر طرق مختلف برای یک روایت ، وجود ثلاثیات در کافی ، استفاده از شیوه های مختلف برای اختصار سند

شیوه های اختصار سند کافی : تعلیق بر اسناد قبل ، شبه تعلیق ، به کار بردن عبارات جمعی مثل عدة من اصحابنا ، حیلوله یا تحویل سند .

2- شیخ صدوق و کتاب من لا یحضره الفقیه :

ایشان حدودا 300 کتاب و رساله در موضوعات مختلفی از قبیل تفسیر و حدیث و اخلاق و عقاید و فقه و رجال و ... نوشته بود که متاسفانه امروزه کمتر از 20 اثر به دست ما رسیده است .

مشخصه های کتاب من لا یحضره الفقیه :

1- احادیث از کتاب های اصول مشهور و مرجع نقل شده است .

2- ابواب کتاب بر اساس ابواب و مباحث فقهی سامان یافته است .

3- بخش پایانی کتاب با عنوان کتاب النوادر مجموعه ای است مشتمل بر 158 حدیث خواندنی شامل وصایا و مطالب اخلاقی از معصومین علیهم السلام

4- ایشان مجموعه روایاتی که از نظر خود صحیح بوده و مطابق فتوای خود می باشد را جمع آوری کرده است . هرچند سند روایت را در کتاب حذف و یا ناقص نقل کرده است .

5- مثل کافی روایات متعارض را نقل نکرده است .

6- اسانید را از اول روایات حذف کرده و برای جلوگیری از ارسال مشیخه ای را در آخر کتاب فراهم کرده است .

7- ولی مشیخه کامل نیست و طریق خود را به نزدیک به 120 راوی ذکر نکرده است .

8- در بعضی موارد نص حدیث را نمی آورد و فقط به نقل معنا کفایت می کند .

3- شیخ طوسی و تهذیب الاحکام و الاستبصار :

ایشان حدودا 47 اثر در موضوعات مختلف دارد . از تالیفات ایشان می توان : تهذیب ، استبصار ، امالی ، الغیبه ، التبیان ، عدة الاصول ، رجال طوسی ، فهرست و اختیار معرفة الرجال و ... را نام برد .

ایشان تهذیب را قبل وفات استادش شیخ مفید ، شروع به نگارش کرد و در واقع این کتاب شرحی بر کتاب المقنعه شیخ مفید می باشد .

برخی مشخصه های کتاب تهذیب الاحکام :

1- این کتاب بر اساس ابواب فقهی سامان یافته و بخش انتهایی آن مشیخه است .

2- در مجموع قریب به 14000 حدیث را جمع آوری کرده است .

3- اشتمال بر مجموعه نسبتا کاملی از روایات به ظاهر متعارض و غیر متعارض بر خلاف کافی و من لا یحضر الفقیه .

4- ارائه شیوه علمی در جمع بین روایات .سند احادیث را معمولا به شیوه کافی در ابتدای حدیث ذکر می کند و گاهی به شیوه من لا یحضر در انتها می آورد . البته طرقی را نیز در کتاب فهرست ذکر می کند .

تمام روایاتی که در استبصار وجود دارد در تهذیب نیز وجود دارد و فرق آن با تهذیب این است که فقط روایات متعارض را آورده است .

بخش دوم : معرفی جوامع حدیثی متاخر :

پس از وفات شیخ طوسی ، حدیث شیعه دچار فترت 5 قرنی شد و تا قرن یازدهم هیچ جامع حدیثی دیگری شکل نگرفت . تا آنکه در ابتدای قرن یازدهم محمدون ثلاث کتاب های الوافی ، وسائل الشیعه و بحارالانوار را نگاشتند .

1- فیض کاشانی و کتاب الوافی :

ایشان دارای کتب متعددی می باشد . برخی محققان فهرستی بالغ بر 140 کتاب و رساله را از وی گرد آورده اند از کتاب های ایشان می توان به : تفسیر صافی و اصفی ، الوافی ، الشافی ، نوادر الاخبار ، معارف کتب عین الیقین ، اصول المعارف ، محجة البیضاء ، اشاره کرد .

انگیزه ایشان از تالیف کتاب کافی : 1- کامل نبودن هر کدام از کتب اربعه به تنهایی . 2- مشکل بودن مراجعه به آنها به خاطر مختلف بودن نامگذاری باب ها 3- پراکندگی روایات هم مضمون 4- وجود روایات تکراری .

مشخصه های کتاب الوافی :

1- این کتاب مشتمل بر تمامی روایات کتب اربعه با حذف روایات تکراری آنها می باشد و شامل 25703 حدیث است .

2- توضیح و شرح بسیاری از روایات با عبارت «بیانٌ» .

3- کنار هم قرار گرفتن روایات هم موضوع کتب اربعة .

4- مشخص کردن اختلافا عمده سندی یا متنی بین کتب اربعة .

5- بیان جمع و تاویل احادیث متعارض که گاهی با جمع های شیخ طوسی متفاوت است .

6- ذکر آیات قرآنی متناسب با هر موضوع در آغاز هر بخش .

7- عناوین این کتاب معمولا مانند عناوین کتاب کافی است و ابتدای هر باب هم ، روایات کافی را ذکر می کند .

2- شیخ حر عاملی و کتاب وسائل الشیعة :

ایشان این کتاب را بر اساس تبویب و ترتیب کتاب شرایع الاسلام محقق حلی نگاشته است . این کتاب را در سه بخش تالیف کرده است : 1- ابواب مقدمه عبادات 2- بخش اصلی کتاب که مشتمل بر 50 کتاب فقهی ، از کتاب الطهارة تا کتاب الدیات است .3- خاتمه کتاب که شامل 12 بخش با عنوان فائده است .

برخی از مزایا و مشخصه های این کتاب عبارتند از :

1- جامعیت کتاب نسبت به احادیث فقهی اعم از متعارض و غیر متعارض

2- گردآوری و تنظیم احادیث با اسناد یا متون متفاوت در باب مناسب.

3- عنوان دهی ابواب مناسب با فتوای خود.

4- تقدیم احادیث قوی تر و مطابق عنوان باب .

5- پرهیز از تکرار حدیث .

6- تقطیع روایات .

7- تعیین مصدر روایت در آغاز سند .

3- علامه مجلسی و بحارالانوار :

ایشان دارای تالیفات و آثار زیادی است که از آن میان ، میتوان آثار ذیل را نام برد :حلیة المتقین ، حیاة القلوب ، زادالمعاد ،بحارالانوار ، مرآة العقول ، ملاذ الاخیار  .

کتاب بحار الانوار مشتمل بر یک مقدمه و 25 کتاب و ده ها هزار حدیث است . شیوه چینش مطالب در بحار بسیار متاثر از کتاب الکافی است .

ویژگی ها و مزایای کتاب بحارالانوار :

1- ذکر آیات مناسب قرآن با عنوان در ابتدای هر بخش.

2- جامعیت بحار نسبت به موضوعات مختلف .

3- ذکر رساله های مستقل . مانند رساله امام هادی علیه السلام در پاسخ به جبر و تفویض  و اثبات عدل الهی .

4- استفاده از مصادر کم یاب و نسخه های تصحیح شده .

5- توضیح و تفسیر احادیث (در موارد بسیار)

6- گزارش اسناد و متون متعدد در هر موضوع .

بخش سوم ، جوامع حدیثی معاصر :

فقط به ذکر نام های این جوامع بسنده می کنیم:

1-جامع احادیث شیعة فی احکام الشریعة(تالیف اسماعیل معزی ملایری زیر نظر آیت الله بروجردی).

2- آثار الصادقین (تالیف مرحوم آیت الله شیخ صادق جهانبخش).

3- الحیاة (تالیف برادران حکیمی).

4- میزان الحکمة (تالیف محمد محمدی ری شهری).

والسلام