هویت سیستم، نظام، شبکه و سیستم‌سازی
سیستم در لغت این‌گونه تعریف شده است: "مجموعة منظم افکار یا نظریات، روشی خاص برای انجام کارها، مجموعه‌یی از اشیاء و قطعاتی از لوازم که به‌یکدیگرمتصلند و با هم کار می‌کنند، بدن انسان یا حیوان یا قسمتی از آن از حیث نظم و فعالیت‌هایشان که موجب کارکرد و بروز اثری می‌شود."[1]
در اصطلاح، یک سیستم یا شبکه، مجموعه‌ای از عناصر است که با یکدیگر ارتباط برقرار می‌کنند و برای تحقّق یک هدف در تلاش‌اند. سیستم، مجموعه عناصر فعّالی است که در زمان و مکان خاص با نوعی کنترل و تصمیم‌گیرندگی و ارزیابی به‌هم مربوط هستند.[2] سیستم، متضمن همکاری و تضاعف[3] نیروهاست و به‌معنی یک کل است.[4]
مولّفه‌های اصلی یک سیستم عبارتند از: اجزاء و عناصر(متغیّرها)، روابط بین اجزاء، هدف، مرز سیستم و محیط سیستم(تفکیک بین عوامل خارج از سیستم و عوامل داخلی سیستم)، جریان سیستم(نحوة فعالیّت متغیّرهای داخلی و خارجی برای رسیدن به هدف سیستم)، بازخورد(بررسی نتایج به‌دست آمده از جریان سیستم و اصلاح نقاط نامناسب و بهینه‌سازی جریان، و اعمال دوبارة آن به سیستم)، پایداری سیستم(میزان قابلیت مقابله یا انعطاف سیستم در برابر تغییرات احتمالی).
سیستم‌ها از نظر رفتاری که بروز می‌دهند مورد تحلیل و بررسی قرار می‌گیرند. رفتار سیستم یعنی چگونگی فعالیت متغیّرهای آن برای رسیدن به هدف سیستم.
در مباحث سیستمی، طراحی و تحلیل سیستم، نقطة مرکزی است. تحلیل سیستم یعنی بررسی یک سیستم به هدفِ حلّ نارسایی و مشکل آن یا به هدف ارتقاء وضعیت و رساندن به موقعیت بهتر. در تحلیل سیستمی به‌دنبال تجزیة سیستم به عوامل تشکیل‌دهندة آن و روابط بین آنها و بررسی میزان فعل‌وانفعال بین اجزاء و دست‌یابی به میزان موفقیّت این تعاملات در تامین هدف سیستم هستیم. و طراحی سیستم یعنی ایجاد ترکیبی از عناصر و عوامل که با کمترین هزینه بیشترین بازدهی حاصل شود. طراحی و تحلیل سیستم براساس روش تفکر سیستمی انجام می‌شود.
جوهرة سیستم، تنظیم روابط بین متغیرهای درونی و بیرونی سیستم است. یعنی تعیین کمیت و کیفیت اثرگذاری و اثرپذیری میان متغیرها. جوهرة سیستم تعریف معادلات ارتباطی بین عناصر سیستم است؛ پس برای سیستم‌سازی باید بر فرآیندهای[5] حاصل از ارتباط عناصر سیستم متمرکز شد.
اگر بخواهیم سیستم‌سازی و مدل‌‌سازی براساس اسلام را فعال کنیم و فضای جهانی را به‌سوی پذیرش سیستم‌ها و نظام‌های اسلام به‌پیش ببریم باید گفتمان مطالبه و تولید فرآیندها و معادلات ارتباطی تعریف شده توسط دین را فعال کنیم.
[1] لغت‌نامه اکسفورد2001، نشر مهر1379، ذیل کلمةsystem
[2] "نگرش سیستمی، دکتر مهدی فرشاد، انتشارات امیرکبیر1362، ص42
[3] منظوز از تضاعف نیروها، فعل‌وانفعال عناصر سیستم با یکدیگر است به‌طوری که آثار و ترکیب آنها بزرگتر از مجموع آثار یکایک آنها باشد.
[4] "پویایی‌های سیستم"، دکتر محمدرضا حمیدی‌زاده، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی1379، ص23
[5] فرآیند، فعل‌وانفعال میان عناصر و اجزائی است که با یکدیگر مرتبطند. فرآیندها، منجر به یک برآیند در نیروهای فعال در یک مجموعه ارتباطی می‌شوند. هویت اصلی فرآیندها، تعیین کمیت و کیفیت ارتباطات است.
